Polskie prawo w katalogu środków zapobiegawczych przewiduje ten najsurowszy, czyli zastosowanie tymczasowego aresztowania w stosunku do oskarżonego lub podejrzanego. Z uwagi na dotkliwość, decyzja w przedmiocie tego środka może zapaść wyłącznie w drodze postanowienia sądu. Środek ten może być stosowany tylko wyjątkowo, gdy brak izolacji może mieć negatywny wpływ na przebieg prowadzonego postępowania. Co warto wiedzieć na wypadek takiego zdarzenia oraz jakie faktyczne prawa ma władza nad obywatelem?
Zgodnie z definicją, areszt tymczasowy to chwilowe, nazywane również prowizorycznym, pozbawienie wolności podejrzanego/oskarżonego, kiedy jego wina i sprawstwo nie zostały jeszcze potwierdzone prawomocnym wyrokiem. Sąd podejmie decyzję w przedmiocie aresztu, gdy zachodzić będzie wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu, a pozostanie oskarżonego na wolności może negatywnie wpłynąć na prowadzone postępowanie. Areszt może również zapobiec popełnieniu przez oskarżonego kolejnych, ciężkich przestępstw. Prawną podstawę tymczasowego aresztowania stanowi art. 249 § 1 k.p.k. O tymczasowym aresztowaniu sąd może zadecydować nie tylko w postępowaniu jurysdykcyjnym, ale również na etapie postępowania przygotowawczego.
Niestety pojawiają się coraz częstsze zastrzeżenia ze strony obrońców oraz obserwatorów, że instytucja aresztu tymczasowego jest w Polsce nadużywana. W niektórych przypadkach areszt jest stosowany nader pochopnie lub zbyt długo utrzymywany. W takich przypadkach my adwokaci mówimy o areszcie wydobywczym, czyli takim, który ma skłonić podejrzanego do przyznania się do winy.
Ze względu na dolegliwość tymczasowego aresztowania, może być ono stosowane wyłącznie wobec podejrzanego w bardzo określonych sytuacjach. Aby możliwe było jego zastosowanie, łącznie muszą zostać spełnione przesłanki zawarte w art. 249 § 1 k.p.k. oraz w art. 258 k.p.k. Prokurator może wnioskować jedynie o aresztowanie podejrzanego, czyli osoby, wobec której przedstawiono zarzuty. Co prawda na tym etapie postępowania wina i sprawstwo nie muszą zostać udowodnione, ale musi zachodzić wysokie prawdopodobieństwo popełnienia zarzucanych czynów. W posiedzeniu sądowym w przedmiocie zastosowania aresztu tymczasowego udział bierze podejrzany wraz ze swoim obrońcą, jeżeli takowego posiada – czy to wybranego samodzielnie, czy przydzielonego z urzędu.
W każdym wypadku o długości trwania aresztu tymczasowego decyduje sąd, dokładnie określając w postanowieniu czas jego trwania. Zazwyczaj areszt stosowany jest na okres trzech miesięcy, liczony od chwili zatrzymania. Ze względu na szczególne okoliczności, sąd może ten czas przedłużyć, jednak na okres nie dłuższy niż łącznie dwanaście miesięcy. W wyjątkowych sytuacjach szczegółowo opisanych w art. 263 k.p.k. sąd apelacyjny może przedłużyć areszt, którego czas trwania przekroczył już 2 lata.
Sąd, do którego wpłynie od prokuratora wniosek o tymczasowe aresztowanie, ma na wydanie decyzji dwadzieścia cztery godziny. W tym czasie sąd musi zapoznać się z wnioskiem oraz materiałem dowodowym stanowiącym jego podstawę. Jeżeli w tym czasie sąd nie rozpozna sprawy i nie wyda postanowienia, podejrzany zgodnie z prawem musi zostać natychmiast zwolniony. Postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania musi zawierać pisemne uzasadnienie, z którego będzie wynikać, dlaczego zdaniem sądu niemożliwe jest zastosowanie innych, łagodniejszych (wolnościowych) środków zapobiegawczych. W tym samym piśmie musi od razu wskazać dokładny termin zwolnienia z aresztu, czyli dzień i godzinę. Przepisy określają również negatywne przesłanki do stosowania tego rodzaju środków zapobiegawczych. Są to m.in. przeciwwskazania zdrowotne, czy szczególna sytuacja osobista podejrzanego.
Osoba, która trafiła do aresztu tymczasowego, musi znać swoje podstawowe prawa oraz obowiązki, o których jest pouczany przez sąd. Jednym z nich jest prawo do poinformowania najbliższych oraz swojego obrońcy o miejscu pobytu. Jednocześnie podejrzanemu zamkniętemu w areszcie przysługują co do zasady takie same prawa jak osobie skazanej orzeczeniem sądu na karę pozbawienia wolności, przebywającemu w więzieniu w systemie zwykłym.
