Podczas jednego z prowadzanych przeze mnie szkoleń dla przedstawicieli zawodów medycznych otrzymałem z sali pytanie, czy prawo karne w jakiś szczególny sposób chroni lekarzy lub pielęgniarki podczas wykonywania przez nich czynności służbowych? Pytanie było jak najbardziej na miejscu, albowiem poruszałem wówczas temat odpowiedzialności karnej tych grup zawodowych. Słuchacze mieli zatem uzasadnione wątpliwości, czy skoro prawo karne chce ich ścigać, to czy również gwarantuje im jakąkolwiek ochronę związaną z trudami wykonywanego przez nich zawodu. Dla niektórych kwestia ta może być oczywista, jednak w ostatnim czasie dostałem podobne pytanie od jednego ze swoich klientów, dlatego postanowiłem poświęcić tej kwestii niniejszy wpis.
Kodeks karny zawiera kilka przepisów wprowadzających dodatkowe narzędzia ochrony prawnej funkcjonariuszy publicznych. Narzędziami tymi są wprowadzone „specjalne” typy przestępstw, które można popełnić wyłącznie w stosunku do osoby posiadającej status funkcjonariusza publicznego, albo przepisy zaostrzające odpowiedzialność karną za przestępstwa „powszechne” jednak popełnione w stosunku do takiej osoby,
Przykładem pierwszej grupy przepisów są art. 222 k.k. (naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego), art. 223 k.k. (czynna napaść na funkcjonariusza publicznego), czy art. 226 k.k. (znieważanie funkcjonariusza publicznego). Są to przestępstwa, które mogą zostać popełnione wyłącznie wobec osoby posiadającej status funkcjonariusza publicznego. W przypadku, gdy pokrzywdzony nie posiada statusu funkcjonariusza publicznego, nie dochodzi do popełnienia tego konkretnego przestępstwa.
Druga grupa narzędzi służących karnoprawnej ochronie funkcjonariuszy publicznych to przepisy Kodeksu karnego, typizujące przestępstwa, które w typie podstawowym mogą zostać popełnione w stosunku do każdego – nie tylko funkcjonariusza publicznego, jednak przewidują również typ kwalifikowany tego przestępstwa odnoszący się właśnie do funkcjonariusza publicznego. Innymi słowy chodzi o zaostrzenie odpowiedzialności karnej danego przestępstwa tylko z uwagi na fakt, że jego ofiarą/pokrzywdzonym jest osoba posiadająca status funkcjonariusza publicznego. Przykładem takiego przepisu jest art. 148 k.k. (zabójstwo, które można popełnić wobec każdego), który w § 3 przewiduje zaostrzoną odpowiedzialność karną, jeżeli zostanie ono popełnione właśnie w stosunku do takiej osoby.
Instytucja ochrony prawnej funkcjonariuszy publicznych jest doniosła, nie tylko z uwagi na samo zaostrzenie odpowiedzialności karnej w stosunku do innych podobnych typów przestępstw, ale również z uwagi na fakt, że są to przestępstwa ścigane z urzędu. W przypadku np. naruszenia nietykalności cielesnej „niefunckjonariusza” ściganie tego przestępstwa następuje z oskarżenia prywatnego – co oznacza, że pokrzywdzony sam musi skierować prywatny akt oskarżenia, ponieść koszty postępowania (przynajmniej na wstępie), a także przedstawić dowodowy na popełnienie przestępstwa. Natomiast w przypadku przestępstw popełnionych wobec funkcjonariusza publicznego, ściganie następuje z urzędu – co oznacza, że sprawą zajmuje się Prokuratura i Policja.
No właśnie, dlaczego odpowiadając na pytanie dotyczące prawno-karnej ochrony przedstawicieli zawodów medycznych przeszedłem od razu do opisania ochrony funkcjonariusza publicznego. Otóż ustawy regulujące wykonywanie zawodu lekarza, lekarza dentysty, pielęgniarki, położnej czy ratownika medycznego, w niektórych przypadkach nakazują traktować taką osobę jak funkcjonariusza publicznego (w myśl przepisów Kodeksu karnego), gwarantując im właśnie ochronę przewidzianą dla podmiotów posiadających ten status.
Zgodnie z art. 44 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, lekarzowi, który wykonuje czynności w ramach świadczeń pomocy doraźnej lub w przypadku, o którym mowa w art. 30 (obowiązek udzielenia pomocy lekarskiej) albo wykonuje zawód w podmiocie wykonującym działalność leczniczą, który zawarł umowę o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, w związku z udzielaniem świadczeń zdrowotnych w tym podmiocie – przysługuje ochrona prawna należna funkcjonariuszowi publicznemu.
Ochronę prawną pielęgniarek i położonych przewiduje natomiast art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej. W myśl tego przepisu, pielęgniarka i położna podczas i w związku z wykonywaniem czynności polegających na udzielaniu świadczeń zdrowotnych, o których mowa w art. 4 ust. 1 pkt 1-5 (rozpoznawanie warunków i potrzeb zdrowotnych pacjenta; rozpoznawanie problemów pielęgnacyjnych pacjenta; planowanie i sprawowanie opieki pielęgnacyjnej nad pacjentem; samodzielne udzielanie w określonym zakresie świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych oraz medycznych czynności ratunkowych; realizacja zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji) i art. 5 ust. 1 pkt 1-9 (rozpoznawanie ciąży, sprawowanie opieki nad kobietą w przebiegu ciąży fizjologicznej, a także prowadzenie w określonym zakresie badań niezbędnych w monitorowaniu ciąży fizjologicznej; kierowanie na badania konieczne do jak najwcześniejszego rozpoznania ciąży wysokiego ryzyka; prowadzenie porodu fizjologicznego oraz monitorowanie płodu z wykorzystaniem aparatury medycznej; przyjmowanie porodów naturalnych, w przypadku konieczności także z nacięciem krocza, a w przypadkach nagłych także porodu z położenia miednicowego; podejmowanie koniecznych działań w sytuacjach nagłych, do czasu przybycia lekarza, w tym ręcznego wydobycia łożyska, a w razie potrzeby ręcznego zbadania macicy; sprawowanie opieki nad matką i noworodkiem oraz monitorowanie przebiegu okresu poporodowego; badaniu noworodków i opiece nad nimi oraz podejmowanie w razie potrzeby wszelkich niezbędnych działań, w tym natychmiastowej reanimacji; realizacja zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji; samodzielne udzielanie w określonym zakresie świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych), korzystają z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych na zasadach określonych w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. z 2018 r. poz. 1600 i 2077).
Status funkcjonariusza publicznego dla ratowników medycznych przyznaje art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym. I tak zgodnie z tym przepisem, osoba udzielająca pierwszej pomocy albo kwalifikowanej pierwszej pomocy, osoba wchodząca w skład zespołu ratownictwa medycznego, osoba udzielająca świadczeń zdrowotnych w szpitalnym oddziale ratunkowym, dyspozytor medyczny podczas wykonywania swoich zadań oraz wojewódzki koordynator ratownictwa medycznego wykonujący zadania, o których mowa w art. 29 ust. 5, korzystają z ochrony przewidzianej w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. z 2018 r. poz. 1600 i 2077 oraz z 2019 r. poz. 730) dla funkcjonariuszy publicznych.
Pamiętać jednak należy, że omawiana ochrona nie wynika wyłącznie z faktu wykonywania określonego zawodu medycznego. Zakresem ochrony przewidzianej dla lekarza, lekarza dentysty, pielęgniarki, położnej, czy ratownika medycznego są jedynie wykonywane przez nich czynności, które mieszą się w katalogu przewidzianym przez powołane wyżej przepisy. Poza zakresem ochrony są wszystkie pozostałe sytuacje, wykraczające poza ten katalog. W tym kontekście istotne jest nie tylko ograniczenie przedmiotowe (tj. w stosunku do jakich czynności ochrona ta przysługuje), ale również ramy czasowe.
Zagadnieniem tym zajmował się m.in. Sąd Najwyższy, który wypowiadając się na temat zakresu omawianej ochrony stwierdził, iż ochrona prawna należna funkcjonariuszowi publicznemu przyznana lekarzowi (…) nie obejmuje sytuacji innych, niż udzielanie pomocy doraźnej lub pomocy lekarskiej (…). Za wykonywanie czynności w tym zakresie uznać trzeba także działanie zmierzające bezpośrednio do ich udzielenia od chwili odebrania zindywidualizowanego wezwania do ich udzielenia albo od chwili podjęcia przez lekarza stosownych działań z własnej inicjatywy. Ta ochrona prawna nie obejmuje okresu pełnienia przez lekarza dyżuru w szpitalnym oddziale ratunkowym, jeśli polega on tylko na oczekiwaniu na wezwanie do wyjazdu załogi karetki pogotowia ratunkowego (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2016 r., sygn. akt I KZP 24/15). Oznacza to, że ochrona przewidziana np. dla lekarza zaczyna się z chwilą podjęcia przez niego czynności, o których mowa w art. 44 ustawy i kończy się wraz z ich zakończeniem.
Konkludując, aby przedstawiciele zawodów medycznych mogli skorzystać z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariusza publicznego konieczne jest łączne spełnienie następujących przesłanek:
Adw. Michał Gajda, absolwent Uniwersytetu Szczecińskiego, Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ukończył studia podyplomowe z prawa medycznego oraz prawa karnego skarbowego i gospodarczego. W swojej codziennej praktyce zajmuje się obroną w sprawach karnych, w tym o przestępstwa typowo kryminalne, przestępstwa gospodarcze i skarbowe, a także prowadzi obronę lekarzy w sprawach o w tym tzw. błędy medyczne. Jako specjalista od prawa medycznego, reprezentuje podmioty lecznicze z całej Polski, prowadzi szkolenia dla medyków, jest wykładowcą Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, a także uczestniczy w pracach Rady Ekspertów Parlamentarnego Zespołu ds. Medycyny Estetycznej.
