W czasach poszerzającej się globalizacji i integracji społecznej nie tylko w Europie, ale na całym świecie, powszechne stały się małżeństwa zawierane przez obywateli różnych państw. Zjawisko to spowodowało konieczność wypracowania norm regulujących małżeństwa z tzw. elementem zagranicznym. Niewystarczające w tym zakresie było wypracowanie przepisów prawnych regulujących zawieranie małżeństw przez cudzoziemców. Prawdziwy problem pojawiał się bowiem dopiero w momencie, kiedy małżeństwo miało ulec rozwiązaniu przez rozwód – co w obecnych czasach jest wyjątkowo powszechne.
W przypadku rozwodu małżonków pochodzących z różnych państw, konieczne jest ustalenie dwóch kwestii:
Najistotniejsze z punktu widzenia polskiego prawnika prowadzącego praktykę w tzw. strefie przygranicznej, jaką jest m.in. Szczecin, są rozwody przeprowadzane pomiędzy Polakami i obywatelami innych państw członkowskich Unii Europejskiej.
Większość transgranicznych stosunków prawnych wewnątrz Unii Europejskiej regulowana jest w drodze rozporządzeń i dyrektyw implementowanych przez ustawodawców krajowych, mających co do zasady zastosowanie we wszystkich państwach członkowskich. Nie inaczej jest w przypadku rozwodów pomiędzy obywatelami Unii Europejskiej. Kwestia jurysdykcji w sprawach małżeńskich regulowana jest przez Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r.
Zasadą jest, że właściwym do rozpoznania sprawy o rozwód pomiędzy obywatelami państw członkowskich Unii Europejskiej jest sąd państwa, w którym małżonkowie zwykle zamieszkują. Dla ustalenia jurysdykcji bierze się pod uwagę moment składania pozwu, czyli ważne jest, aby małżonkowie mieli miejsce zamieszkania w danym państwie w chwili, kiedy pozew o rozwód jest składany.
Przykład: Małżeństwo zawarte było przez Polkę i Niemca. Oboje małżonkowie zamieszkują w Niemczech. Sądem właściwym w sprawie o rozwód, będzie sąd niemiecki.
oże zdarzyć się, że małżonkowie dotychczas mieszkali w jednym państwie, ale po rozstaniu jedno z nich wyjechało do innego kraju. Wówczas właściwy będzie sąd państwa, w którym małżonkowie dotychczas zamieszkiwali, o ile jedno z nich nadal w nim zamieszkuje.
Przykład: Małżeństwo zawarte pomiędzy obywatelem Polski i Norwegii. Małżonkowie zamieszkiwali dotychczas wspólnie w Norwegii. Po rozstaniu, jedno z nich wróciło do Polski, a drugie nadal mieszka w Norwegii. Właściwym w sprawie o rozwód będzie sąd norweski.
Niezależnie od powyższych norm, zawsze właściwym w sprawie o rozwód pomiędzy obywatelami państw członkowskich Unii Europejskiej może być sąd miejsca zamieszkania pozwanego. Właściwość ta może być niezależna od wcześniej opisanych i wynikać tylko z wyboru powoda.
Przykład: Małżeństwo zawarte pomiędzy Polakiem i Niemką. Małżonkowie zamieszkiwali dotychczas w Polsce. Po rozstaniu małżonka wyjechała do Niemiec. Właściwym w sprawie może być sąd Polski, albowiem ostatnio małżonkowie wspólnie zamieszkiwali w Polsce, a mąż nadal tu zamieszkuje. Z pozwem o rozwód decyduje się wystąpić mąż. Wówczas właściwym do sprawy o rozwód może być sąd niemiecki, jako właściwy dla pozwanej. Wybór pozostaje w rękach powoda.
W sytuacji, gdy małżonkowie nie zamieszkiwali w tym samym państwie, albo gdy żadne z nich nie zamieszkuje w państwie, w którym ostatnio wspólnie zamieszkiwali, właściwym do orzeczenia rozwodu może być sąd państwa, w którym powód aktualnie zamieszkuje. Istotne przy tym jest, aby powód zamieszkiwał w tym państwie przez co najmniej rok bezpośrednio przed złożeniem pozwu.
Przykład: Małżeństwo zawarte pomiędzy Polką i Szwedem. Małżonkowie wspólnie zamieszkiwali w Niemczech. Po rozstaniu każde z nich wyjechało do innych krajów, Polka do Austrii, a Szwed do Norwegii. Gdy pozew o rozwód chce złożyć Polka, może to zrobić przed sądem austriackim, jeżeli bezpośrednio przed wytoczeniem powództwa zamieszkiwała w Austrii co najmniej przez rok (mimo, że małżonkowie wspólnie tu nie zamieszkiwali).
W tym zakresie prawodawca przewidział jeszcze jedną możliwość. W przypadku, gdy małżonkowie nie zamieszkiwali w tym samym państwie, albo gdy żadne z nich nie zamieszkuje w państwie, w którym ostatnio wspólnie zamieszkiwali, właściwym do sprawy o rozwód może być sąd państwa, w którym powód zamieszkuje przez przynajmniej 6 miesięcy bezpośrednio przed złożeniem wniosku, jeżeli jest obywatelem tego państwa.
Przykład: Małżeństwo zawarte przez Polkę i Niemca. Małżonkowie wspólnie zamieszkiwali w Austrii. Po rozstaniu każde z nich wróciło do swojego kraju. Wówczas Polka może złożyć pozew o rozwód przed sąd polski, jeżeli przed wytoczeniem powództwa zamieszkiwała w Polsce co najmniej pół roku. To samo może uczynić Niemiec przed sądem niemieckim, jeżeli w swoim kraju zamieszkiwał co najmniej 6 miesięcy przed wniesieniem pozwu.
Prawodawca europejski przewidział również sytuację, w której obywatele tego samego kraju mieszkają na stałe w innym państwie. Wówczas, sądem właściwym do rozpoznania sprawy o rozwód może być sąd państwa, którego są obywatelami.
Przykład: Małżonkowie będący obywatelami Polski zamieszkują w Niemczech. Sądem właściwym do orzeczenia rozwodu może być sąd polski.
Ustalenie jurysdykcji (a zatem sądu właściwego do rozpoznania sprawy) nie oznacza jeszcze, że sam wyrok rozwodowy zostanie wydany w oparciu o przepisy prawa państwa, w którym siedzibę ma sąd rozpoznający sprawę. Innymi słowy, ustalenie jurysdykcji np. sądu polskiego, nie oznacza, że do orzeczenia rozwodu zastosowanie znajdą przepisy polskiego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Może się bowiem zdarzyć tak, że sąd właściwy do rozpoznania sprawy będzie orzekał według przepisów innego państwa. Jakie przepisy prawa materialnego znajdują zastosowanie, decydują bądź to przepisy międzynarodowe (np. umowy międzynarodowe), bądź przepisy wewnętrzne danego państwa (np. ustawy z dnia 4 lutego 2011 r., Prawo prywatne międzynarodowe). Każdorazowo konieczne jest zbadanie norm kolizyjnych, które wskazują jakie prawo zastosować do konkretnego stanu faktycznego.
Przykład: Małżeństwo zawarte było pomiędzy Polką i Niemcem. Małżonkowie zamieszkiwali wspólnie w Niemczech. Po rozstaniu małżonka wróciła do Polski, gdzie zamieszkiwała przez okres co najmniej 6 miesięcy przed złożeniem pozwu o rozwód. Składa pozew o rozwód do sądu polskiego, którego jurysdykcja wynika z ww. rozporządzenia Rady. Na mocy art. 54 ust. 2 ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe, sąd polski orzekać będzie o rozwodzie w oparciu o przepisy niemieckie, albowiem w Niemczech małżonkowie mieli ostatnie wspólne miejsce zamieszkania, a jedno z nich nadal ma tam miejsce zwykłego pobytu. Innymi słowy, polski sąd w toku sprawy o rozwód stosował będzie niemieckie przepisy.
Zawsze przed wytoczeniem powództwa należy dwa razy zastanowić się przed wyborem państwa, w którym decydujemy się wszcząć sprawę o rozwód (oczywiście o ile zachodzą okoliczności pozwalające na wybór). Od tego zależeć będą nie tylko ewentualne dojazdy do sądu państwa obcego (co ma drugorzędne znacznie, albowiem istnieje możliwość przesłuchania świadków i stron w dodrze międzynarodowej pomocy prawnej np. za pośrednictwem wideokonferencji), ale takie kwestie jak język w jakim prowadzona będzie korespondencja z sądem (język urzędowy państwa), czas trwania postępowania, a także jego koszty (wysokość opłat, sposób ponoszenia i rozkładu kosztów).
Dlatego przed wyborem sądu właściwego do rozpoznania sprawy rozwodowej warto skonsultować się z adwokatem, który doradzi najkorzystniejsze rozwiązanie w danej sytuacji.
Adw. Michał Gajda, absolwent Uniwersytetu Szczecińskiego, Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ukończył studia podyplomowe z prawa medycznego oraz prawa karnego skarbowego i gospodarczego. W swojej codziennej praktyce zajmuje się obroną w sprawach karnych, w tym o przestępstwa typowo kryminalne, przestępstwa gospodarcze i skarbowe, a także prowadzi obronę lekarzy w sprawach o w tym tzw. błędy medyczne. Jako specjalista od prawa medycznego, reprezentuje podmioty lecznicze z całej Polski, prowadzi szkolenia dla medyków, jest wykładowcą Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, a także uczestniczy w pracach Rady Ekspertów Parlamentarnego Zespołu ds. Medycyny Estetycznej.
